2013 yılının sonlarında ülkemizde yayınlanan 'Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik' özellikle sanayi kuruluşları tarafından uyulması gereken birçok yeni kural ve uygulama getirdi. Bunların arasında yer alan 'Güvenlik Raporu', 'Büyük Kaza Önleme Politika Belgesi' ve benzeri bir çok terim hala bir çok sanayi kuruluşu için tam olarak anlaşılmayan olgular.
Bunlardan biri de yurtdışında kısaca QRA (Küarey diye okunur) denilen Kantitatif Risk Değerlendirmesi. Türkiye'de sanayi sektörü risk değerlendirme kavramına yabancı değil. Ne kadar risk değerlendirmenin temel gerekliliklerinin bir veya birkaçının olmadığı risk değerlendirmelerine hala sık rastlıyor olsak da ülkemizde sanayi kuruluşları bu dokümanları eski yıllara kıyasla daha iyi oluşturur oldular. Fakat bu yeni yayınlanan mevzuat sayesinde Kantitatif Risk Değerlendirmesi kavramıyla da bir çok kuruluş tanışmış oldu ve bu konuda bilgi sahibi olmaya çalışıyor.
QRA yapması zaruri olan kuruluşlar yukarıda bahsi geçen yönetmeliğin eklerinde listelenen tehlikeli maddeleri belli miktarların üzerinde bulunduran kuruluşlar. Öncelikle bu listelere bakarak kuruluşunuzun bu kapsama girip girmediğini belirlemeniz gerekmekte. Eğer bu kapsama giriyorsanız en geç 1 Ocak 2016 tarihine kadar QRA denilen risk değerlendirmeyi yapmanız ve devletin ilgili kurumlarına iletmeniz gerekli.
İşin mevzuat kısmını bir yana bırakırsak, üzücü büyük kazaları yaşamamak için o tarihi beklemeden proses tehlikelerini başarılı bir şekilde yönetmek için hem tehlikelerin, hem de sözkonusu tehlikelerden doğan riskleri belirlemeniz çok önemli.
Bazı durumlarda, örneğin Kalibre Edilmiş Risk Matrisleri gibi tekniklerle kalitatif (nitel) olarak risk değerlendirmesi yeterli oluyor. Ancak aşağıdaki durumlarda bu tür kalitatif teknikler çok jenerik kalabilir:
- Hakkında yargılama yapılan risk çok büyükse
- Etkinin potansiyeli ve sınırdışına taşan sonuçlar ciddiyse
- Sistem çok karmaşıksa
- Yasal bir gereklilik varsa (örneğin; SEVESO II gibi)
- Domino Etkisi potansiyeli varsa, yani gelişen yangın veya patlamalar diğer tehlikeli tesisleri de içine alırsa
- Risk tabanlı karar verme gerekliyse
Bu durumlarda riskleri kantitatif sayısal olarak QRA tekniğiyle hesaplamak gerekir.
Avrupa' da Seveso II Direktifi sonrası, QRA tekniği bazı ülke ve bölgelerde (Hollanda ve İspanya gibi) en iyi risk yönetimi ve alan kullanım planlama aracı olarak seçildi. Son dönemde diğer ülkelerde de bu tekniğin uyarlanması ciddi olarak düşünülmeye başlandı.
Dünya genelinde, petrol ve gaz sektöründeki çok uluslu şirketlerin büyük bölümü halihazırda QRA tekniğini yeni projeler için karar verme proseslerinde kullanmaktadır. Ayrıca birçok ülkede ulusal yasal düzenlemeler için de söz konusu tekniğinin kullanılması konusu sürekli artan bir şekilde yer almaya başlamıştır. Bu düzenlemeler o ülkelerde özellikle proses endüstrilerinde bir ihtiyaç olarak QRA'in öne çıkmasını sağlamaktadır (örneğin; ABD, Avustralya, İsviçre, Hong Kong gibi).
QRA Tekniğinin Çıktısı Nedir?
QRA saha operatörü organizasyonuna, endüstriyel tesisteki majör proses tehlikelerini sayısal olarak 'kabul edilebilir' seviyede olup olmadığı konusunda belirleme olanağını sağlar. Bu kapsamda aşağıdaki parametreler sayısallaştırılır :
- Bu yanlış işleyişten kaynaklanabilecek nihai olayların ciddiyet seviyesi (yangın, patlama, toksik etki gibi)
- Yanlış giden işleyişlerin ve bunlardan kaynaklanan nihai olayların frekansı
QRA tekniği ile elde edilen risk, önceden oluşturulmuş 'tolere edilebilen risk' kriteriyle karşılaştırılabilir veya seçeneklere bakarak riskleri benzeriyle karşılaştırmak mümkün olabilir. Riskin yeniden değerlendirilmesi daha kesin ve realistik bilgilerin (data) kullanılması halinde mümkün olabilmektedir.
QRA sonuçları aşağıdaki seçeneklerde kullanıma sunulabilir:
- Risk azaltma için maliyet bakımından etkin önlemlerin belirlenmesi
- Farklı seçeneklere yönelik bağlantılı risklerin karşılaştırılması (Örneğin; malzemenin boru hattına taşınması veya karayolunun kullanılması gibi)
- Risk-Tabanlı İnceleme ve Bakım Programlarının oluşturulması
- Depolama / Üretim Üniteleri, insanların bulunduğu binaların emniyetli yerleşimi
- Sahadaki bulunacak kişi sayılarının emniyetli yerleştirilmesi ve alanların seçimi
- Yarı-Sayısal HAZOP veya SIL belirleme ? gözden geçirme çalışmalarının optimize edilmesi (QRA tekniği sayesinde birçok sonuç ? frekans çıktısının oluşması sonrası)
- SEVESO II Güvenlik Raporları içinde Tahmin Bölümüne draft bilgilerin konabilmesi, ayrıca diğer yasal gerekliliklerin yerine getirilmesi için 'Risk Değerlendirme' sonuçlarının konabilmesi (ATEX, CAD gibi)
- Saha risklerinin Uluslararası, Ulusal, Yerel ve Endüstri ve/veya şirket standartlarınının 'tolere edilebilir' ve 'kabul edilebilir' kriterlerine uyum sağlaması
- Mevcut Endüstriyel Saha (örneğin OSB) ve Özel Statülü (anthropized) Bölgelerin 'alan kullanımı' düzenlemelerine uyumunun sağlanması
- Şirketin itibarının (marka değeri gibi) geliştirilmesi
Proses güvenliği danışmanlık firmaları bu çözümleri nasıl sağlıyor?
Türkiye'de proses güvenliği alanında hizmet verebilen kuruluş sayısı maalesef çok az. Bu firmalardan biri olan Dönüşen Adam genel müdürü Tulga Onay "Sizin ihtiyaçlarınızla ve operasyonlarınızla orantılı olarak çözümlerimizi uygulamaya koymaktayız. QRA tekniğini ihtiyaçlara göre uyarlamak için danışmanlarımız farklı yaklaşımlar kullanmakta" diyor ve sıralıyor:
- Senaryoların tanımlanması
– Kurumsal metodolojiler
– Mor Kitap / BEVI kılavuz bilgileri veya izole edilebilen bölümler + parçaların sayımı + OGP veritabanı (jenerik senaryolar için)
– HAZOP, Proses Tehlike İncelemesi veya özel senaryolar için diğer Tehlike Belirleme teknikleri
- Risk Hedefi
– Sadece Saha-Dışındaki nüfus (off-site)
– Sadece Saha-İçindeki nüfus (on-site)
– Hem Saha Dışı hem Saha İçindeki nüfus
Dönüşen Adam, Kurumsal QRA ihtiyaçlarında, SEVESO II Direktifi uygulamalar kapsamında Güvenlik Raporu hazırlanmasında ve insan bulunan binaların Risk Değerlendirmesinin yapılmasında (OBRA) geniş tecrübeleri olan bir uzman takıma sahip. Uzmanlar ayrıca Proses Tehlike İncelemesi / Denetimi ve Patlama Önleme ve Patlamadan Korunma konularında önemli deneyim sahibi. Onlar önceki iş deneyimlerinde kimyasallar endüstrisinde Proses Mühendisi olarak çalışmışlar ve Proses Emniyeti konusunda kuvvetli bilgi birikimine ulaşmışlar. Bu yazının hazırlandığı esnada sözkonusu danışmanlar Petrol Ofisi ? OMV firmasının birçok benzin istasyonu için çalışmalar yapmaktaydı. Firma yetkilileri, isteğe göre danışman özgeçmişlerinin temin edilebileceğini belirtiyor.
Söz konusu danışmanlar çok çeşitli türde yanlış işleyen süreçlere yönelik istatistik veritabanlarının kullanıldığı Hata Ağacı Analizi ve de birçok iyi bilinen QRA tekniğinin kullanıldığı iş deneyimlerini de haiz. Aşağıdaki yazılımların kullanıldığı bilgisini kendilerinden alıyoruz:
- Sonuç Hesaplamaları (EFFECTS, Phast, ALOHA)
- Risk Entegrasyonu (RISKCURVES, Phast Risk)
Dönüşen Adam danışmanlarından Murat Arıkan "Proses Emniyeti Akademimiz sayesinde danışmanlarımız, Proses endüstrisindeki şirketlerin çalışanlarına ve de düzenlemeleri oluşturan kesimlere QRA konusunda eğitim ve yetkinlik kazandırma süreçlerinde destek oluyor. Bu buluşmalarda gerekirse onların Kurumiçi Kılavuz Bilgilerine de yer veriyoruz. Uzman danışmanlarımız aynı zamanda sözkonusu alanlarda organize ettiğimiz 'Açık Eğitimler' de de deneyimlerini aktarıyor" diyor.
A. Murat Arıkan
Kıdemli İSG Danışmanı
Petrol Yüksek Mühendisi